Wees nieuwsgierig naar Rusland

Ellen Rutten en Franka Hummels, Parool 16 juli 2015

Een jaar na de afschuwelijke ramp met de MH17 hebben nog maar weinig Nederlanders een goed woord over voor Rusland. We zijn gebaat bij een gelaagder beeld van Rusland, menen Ellen Rutten en Franka Hummels.

In onze collectieve rouw na het neerstorten van de MH17 stonden we al snel met ons oordeel klaar. We verweten Vladimir Poetin al wandaden voordat hij ze überhaupt begaan had. Zo werd onmiddellijk aangenomen dat de Russische autoriteiten de zwarte doos van MH17 zouden houden, zodat wij er nooit achter zouden komen wat precies gebeurd was. Maar zodra hij kon, stuurde Poetin die zwarte doos naar Engeland voor onderzoek. Dat het onderzoek later inderdaad getraineerd bleek te zijn, doet daar niets aan af.

Ook na de arrestatie van de bemanning van Greenpeaceschip Arctic Sunrise werd direct een negatief frame gebruikt. De Nederlanders werden opgesloten, dat was hard en dus ’typisch Russisch’. Maar zouden de openbaar ministeries van Groot-Brittannië of België niet hetzelfde handelen? De – verwerpelijke – veroordeling van de punkvrouwen van Pussy Riot was al even ’typisch Russisch’. Pertinent onwaar: Duitse activistes die een Keulse kerkdienst verstoorden uit solidariteit met de punkvrouwen van Pussy Riot, werden óók vervolgd.

Pussy Riot zong in de Verlossingskerk als verzet tegen de steun van de Russisch-orthodoxe kerk aan het regime van Poetin. In Nederland werd hun actie over het algemeen gezien als een moedig protest van schattige meisjes. Maar voor de gelovigen was het veel meer dan dat. Voor hen zijn de iconen in de kerk geen afbeeldingen van heiligen: de iconen belichamen de heiligen. Met het ad hocconcert trapte Pussy Riot dus keihard op hun ziel. Om de Pussy Riotzaak te begrijpen, moet je beseffen hoe hard die heiligschennis aankomt, ook al is het niet ons wereldbeeld en legitimeert het de belachelijke kampstraf niet.

We hebben nu al op drie manieren laten zien waarop het negatieve Ruslandframe zich uit: ononderbouwde aannames; de suggestie dat wat slecht is ook typisch Russisch is; en onvoldoende context om te snappen wat er aan de hand is. Een vierde vorm is dat we snel geneigd zijn alles wat Poetin doet als onderdrukkend en dictatoriaal te beschouwen.

Dat gebeurde bijvoorbeeld bij de homowetten. Die zijn gruwelijk. Maar in onze blinde woede gebruikten we ouderwetse stigmatiserende analyses: zie, het arme Russische volk volgt weer passief zijn leiders. Terwijl Poetin juist voor deze wetten wél een groot deel van zijn bevolking mee had. Dat maakt het verhaal inderdaad nog pijnlijker, maar ook genuanceerder. Nederlandse protesten zijn pas effectief als ze die brede publieke steun onder ogen zien.

Voor de helderheid: ja, in Rusland worden op grote schaal de mensenrechten geschonden en ja, Poetin heeft zijn macht op een oneigenlijke manier verworven. Ja, de rol van het Kremlin in Oekraïne en bij de MH17-ramp is weliswaar nog niet precies te bevatten, maar is zeker groot. Daar willen we in ons pleidooi niets aan af doen.

Maar Nederlandse media benaderen Rusland vrijwel alleen geopolitiek, en daarmee, in dit geval, negatief. Politici gaan in hun behoefte om klare taal te spreken vaak nog veel korter door de bocht. Het is handig en overzichtelijk, zo’n helder vijandsbeeld, maar we schieten er onszelf mee in de voet. Het is gevaarlijk.

Niemand betwist dat onze omgang met Rusland vreselijk belangrijk is voor onze vrede en veiligheid, en voor de Europese economie. We hebben er belang bij elke daad van Poetin op zichzelf en in context te bekijken en te duiden. Dat lukt alleen met een open en nieuwsgierige blik. Die blik ontbreekt niet helemaal, gelukkig – Nederlandse correspondenten maken ook prachtige, menselijke, gelaagde reportages – maar hij raakt ondergesneeuwd door (geo)politieke, partijdige journalistiek.

Begrijpen is niet hetzelfde als goedkeuren. Alles benaderen uit een vijandsperspectief verhindert dat begrip. Daardoor kunnen we nooit op Poetin inspelen, ontwikkelen we op zijn best tactiek, nooit strategie. Poetin speelt immers op een ander schaakbord dan wij. Het is prima dat wij ons eigen schaakbord prefereren, maar als we willen winnen, moeten we zijn schaakbord en referentiekader goed bekijken.

Laten we om te beginnen ophouden om de houders van een Russisch paspoort als een homogene groep te zien. Tussen een minister in het Kremlin, een oud-militair die de Oekraïense separatisten steunt en een it-programmeur uit Jekaterinenburg zit een wereld van verschil. Over de internationaal invloedrijke Russische mode-ontwerpers, de designinstituten waar Rem Koolhaas zich gretig aan verbindt en de culturele broedplaatsen die Nederlandse architecten, dj’s en curatoren inspireren, horen we in Nederland haast niets. Bovendien klinkt er in dat dictatoriale Rusland wel degelijk een politiek tegengeluid. Wij horen het nauwelijks, omdat het anders klinkt dan bij ons. Maar moeten we dat tegengeluid aan onze maatstaven meten, of aan Russische?

Het is tijd dat we Poetin en Rusland weer met nieuwsgierigheid benaderen. Juist die nieuwsgierigheid borgt onze veiligheid.