Vergis je niet: deze oorlog is de schuld van Rusland

Oekraïne Nee, de waarheid ligt niet in het midden als het om de oorlog in Oekraïne gaat. Pas dus op voor nepnuance, waarschuwt Franka Hummels.

De oorlog in Oekraïne is de schuld van Rusland, het land dat met veel geweld een buurland binnenviel. Het ligt niet genuanceerder dan dat, hoe hard je ook naar nuance op zoek gaat. Natuurlijk, er is allerlei waardevolle informatie voorhanden die context geeft bij deze oorlog, en het is goed om daar kennis van te nemen, maar het is belangrijk die informatie niet te verwarren met nuance. Zulke valse nuance zorgt dat mensen denken dat ‘het niet zo zwart-wit is’, of dat ‘de waarheid in het midden zal liggen’. En daar gaat het mis, want die informatie maakt de schuldvraag helemaal niet complexer, wat bij werkelijke nuance wel het geval is. Politici, ngo’s, media en deskundigen; deze misvatting ligt voor iedereen op de loer.

Franka Hummels is historica, Oost-Europadeskundige en journalist.

Een veelgehoord voorbeeld is de oprukkende NAVO. Sinds de val van de Muur kwam de grens van het NAVO-gebied dichter bij Rusland te liggen. Geen wonder dat Poetin daar boos over is! Dat klopt, dat is geen wonder, zelfs niet als je in ogenschouw neemt dat verscheidene soevereine landen zelf besloten zich bij het militaire bondgenootschap aan te sluiten. Het is nuttig het Russische sentiment hierover te kennen en te begrijpen. Het is alleen geen nuance bij de schuldvraag van deze oorlog. Poetins wrevel hierover rechtvaardigt op geen enkele manier de massale moord op burgers van een buurland.

Nog zo’n nuance die dat in feite niet is: ‘Ook Oekraïne maakt fouten in deze oorlog’. Dat klopt en het is logisch, verdediging gaat niet zonder bloedvergieten en het geldt dan ook niet als oorlogsmisdaad. Getalsmatig valt het in het niet bij de Russische oorlogsmisdaden, toch komt het voor dat Oekraïne iets doet dat waarschijnlijk niet door de beugel van het internationaal recht kan. Dat is niet goed te praten, maar dat Oekraïne incidenteel de fout in gaat is geen reden om de schuld van deze oorlog expliciet of impliciet ergens in het midden te leggen. Oekraïne is verantwoordelijk voor de eigen fouten, niet aan de oorlog als geheel. Hieraan heeft Amnesty International zich in augustus flink vertild, bij een rapport dat onderzoek deed naar de Oekraïense oorlogsvoering. Aanvankelijk schoof Amnesty het Oekraïense leger zelfs de dood van Oekraïense burgers in de schoenen.

Geen ‘conflict’

Nadruk leggen op de penibele positie van Russische soldaten is een andersoortig voorbeeld. Het klopt dat het leven van Russische soldaten niet makkelijk is, en dat zij vaak onder valse voorwendselen naar Oekraïne zijn gelokt. Compassie met hen is niet verwerpelijk. Laat die alleen niet in de plaats komen van compassie voor de Oekraïense burgers die in angst leven en van wie geliefden zijn vermoord, gemarteld of verkracht. Wat die Russische mannen in Oekraïne aan het doen zijn is volgens onze normen zonder meer fout, zelfs als ze zelf ook slachtoffer zijn van een wreed systeem. We mogen dit leed niet als gelijkwaardig tegenover elkaar zetten en media hoeven dus ook niet aan beide soorten ellende evenveel aandacht te besteden om toch ‘in balans’ te zijn.

Dit zijn slechts enkele voorbeelden van vele. Ze laten de oorlog complexer lijken dan-ie is, en die veronderstelde complexiteit leidt vaak tot een afwachtende houding, zonder besef dat dat op zichzelf al een standpunt is. Eerder deze maand nog dacht historicus Rimko van der Maar, in de Volkskrant, dat „historici die over vijftig jaar met distantie naar het conflict kijken, zullen zien dat allemaal wat lastiger ligt”. Waarom wordt de eenzijdige oorlog hier conflict genoemd, een taalverwarring waaraan ook NRC zich regelmatig schuldig maakt? De voorspelling snijdt bovendien geen hout. Natuurlijk zal ons beeld in de toekomst veelkleuriger zijn. We zullen over meer informatie beschikken en die anders interpreteren. Maar dat leidt helemaal niet per definitie tot meer nuance. Zulke uitspraken geven de oorlog nu al schijncomplexiteit, met alle gevolgen van dien.

Wentel je niet in nuance als je naar deze oorlog kijkt

Door deze rommelige omgang met nuance ontstaan standpunten die op het eerste gezicht genuanceerd lijken, maar dat bij nadere beschouwing niet zijn. Zo lijkt het, als je van een complexe oorlog uitgaat, best redelijk wanneer Elon Musk, de paus of een groep Amerikaanse Democraten Zelensky manen om open te staan voor onderhandelingen. Maar waarom zou een Russische aanvalsoorlog betekenen dat Zelensky moreel verplicht is het verlies van een deel van het land te aanvaarden? Als hij wil onderhandelen, moet hij dat vooral doen. Maar vanuit je veilige westerse positie éisen dat Oekraïne onderhandelt, en denken dat dat genuanceerd is, is onterecht. Dat is een opinie, een stellige opinie, net zo stellig als de opinie van wie het tegengestelde denkt.

Beschikbare informatie

Datzelfde mechanisme zie je bij de term ‘provoceren’. Is het onze fout, als Poetin aanstoot neemt aan handelen dat volgens onze waarden juist is? Wie dit principiële handelen ‘provocatie’ noemt, suggereert dat Poetin een punt heeft. Natuurlijk kun je desondanks menen dat het verstandig is van koers te veranderen om zo verdergaande problemen met Poetin te voorkomen. Emeritus hoogleraar internationale betrekkingen Rob de Wijk wijst bijvoorbeeld stelselmatig op de mogelijke consequenties van het voortzetten van de westerse lijn. Zijn goed recht, maar het is niet zo dat hij daarbij meer kennis in zijn afweging heeft betrokken dan alle anderen en dus genuanceerder is. Hij heeft gewoon met de beschikbare informatie een andere afweging gemaakt.

Een deel van dit soort ‘nuances’ wordt door pro-Russische bronnen in omloop gebracht, maar bij de meeste nuancezoekers speelt iets anders. Soms is het een gebrek aan grip op de situatie. Je weet dat je niet alles begrijpt, en bent daarom voorzichtig in je oordeelsvorming. Prima, maar vergeet niet dat dat alleen kan omdat je in een veilige omgeving verkeert en niet persoonlijk betrokken bent. Die voorzichtigheid maakt je standpunt niet genuanceerder of waardevoller dan dat van mensen die zich met dezelfde informatie wel uitspreken.

Bij ‘genuanceerde’ mensen die van de hoed en de rand weten is het wellicht gebrek aan durf. Zij zijn niet bereid om alle informatie die ze hebben te wegen, en nemen daarmee een standpunt in dat zo vaag is dat het genuanceerd lijkt, maar in feite geen kaf van koren heeft gescheiden.

Wentel je niet in nuance als je naar deze oorlog kijkt. Informeer je over alles wat er aan de hand is, en durf te bepalen welke informatie als nuance dient bij je oordeelsvorming, en welke informatie niet. Alleen dan doe je recht aan de Oekraïners in hun schuilkelders.